Këso kohe 10 vjetë më parë, At Zef Pllumi, sipas besimit të tij katolik, kalonte në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj.
Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne.
Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë. Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë.
Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale. Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij.
Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend. Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit.
Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!
Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij. Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit.
Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare.
Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike. Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia.
Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.
At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.
Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.
Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti. Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.
Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur.
Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re. Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 25 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.
Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.
Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën. Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi.
At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.
“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.
Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).
Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.
Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera.
Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit. Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.
Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike. Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare.
Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.
Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj.
Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane. Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti.
(Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilë- sive të tyre më të spikatura.
Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për të.
