Për herë të parë publikohet e plotë dosja gjyqësore e një prej proceseve më të bujshme të diktaturës komuniste, ajo e Monsinjor Frano Gjinit. Ky proces dënoi Monsinjor Gjinin dhe 3 priftërinj të tjerë me vdekje dhe 6 të tjerë me burgim dhe me punë të detyruar. Me i riu ndër ta, At Zef Pllumi, mori dënimin e parë në vitin 1948 në këtë proces gjyqësor duke e dënuar me 3 vjet heqje lirie dhe punë të detyruar.
Procesverbalet e plota janë marrë nga dosja e gjyqit të Mons.Frano Gjinit e gjetur në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Brendshme. Dokumentet janë përshkruar tekstualisht si origjinalet. Vendimi që u mor në fillim të marsit të 1948 ishte; Për Monsinjor Frano Gjinin, dom Nikoll Deden, pader Mati Prendushin dhe dom Tom Lacen dënim me vdekje. Për pader Gjon Karmen me 20 vjet privim lirie e punë e detyruar. Për dom Ndoc Sahatçin me 15 vjet privim lirie e punë të detyruar. Për Padër Mhill Miraj-n me 10 vjet privim lirie e punë e detyruar. Për të pandehurin Zef Haxhin dhe Dom Nikoll Shelqetin me nga 5 vjet privim lirie e pune te detyruar. Për Atë Zef Pllumin me 3 vjet privim lirie e punë të detyruar.
Kjo dosje e plotë e cila i vjen për herë të parë publikun përmban të gjithë procesin, nga akuzat e Prokurorit ushtarak Namik Qemali dhe vendimin e gjykatës me kryetar Misto Bllaca dhe anëtarët Anastas Koroveshi dhe Xhemal Bejtja. Përmes një procesi dhe akuzash të pabaza, procesverbalet japin dinamikën e plotë të dënimit kriminal të franceskanëve shqiptarë si dhe fjalën e tyre të fundit në gjyq kundër procesit politik ndaj tyre.
Dosja e plotë;
Shkodër me 2/I/ 1948
Akt-akuzë
Gjykatës Ushtarake
Ketu
Siç rrezullton dhe nga aktet që bashkangjitur po u paraqesim të pandehurit 1)Monsinjor Gjini, 2) Dom Nikoll Deda, 3) Pader Mati Prendushi, 4) Dom Tom Laca, 5) Zef Haxhija, 6) Dom Ndoc Sahatçija, 7) Pader Gjon Karma, 8) Pader Mhill Miri, 9) Xhakojt; Zef Pllumbi dhe Dom Shelqeti, akuzohen se:
Kane punuar për ardhjen e fashizmit dhe për okupacionin e vendit t’onë nga imperializmi Italjan. Qysh para okupacionit kane qene agjenta politikë dhe spiunazhi t’imperializmit Italjan. Gjat okupacionit kanë punuar për fashizimin e vendit. Kane punuar për të legalizuar okupacionin armik. Me anë të agjitacionit e të propogandës fashiste janë përpjekur të shuajnë ndjesit patriotike dhe nacionale të popullit. Kane qene penges serioze e L.N.C. Kanë punuar per eliminimin e kësaj lëvizje. Kane ndihmuar dhe kane bashkëpunuar me gjith organizatat kriminale gjat okupacioneve. Kane përkrahur dhe ndihmuar tere qeverit kuislinge te kohes okupacjonieve si dhe politiken e tyre renegate. Kane praktikuar te gjitha mjetet e mundshme dhe ç’do lloj metode per te shuar ose penguar deri ne fund rezistencen e popullit. Gjat okupacionit Gjerman jane bere agjente te Gestapos duke denoncuar ne zyrat sekrete te saj militantet e L.N.C.
Kane ndihmuar repartet dhe formacionet armike e bashibozuke kur shkonin nder krahina per te luftuar partizanet. Mbas çlirimit te Shqiperis te tmeruar nga Pushteti ne dore te popullit, hidhen me egërsi dhe ma me terbim kunder popullit dhe Pushtetit. Me qellim qe ta godasin Pushtetin ma me force ja fillojne organizmit te tyre permbrenda klerit katolik nen kryesin e Monsinjor Gjinitë Dom Nikoll Dedesë Pader Mati Prendushitë Monsinjor Volaj etj krere klerikal. Organizmin e tyre e fillojne duke e transformuar gjith kleri katolik ne nje organizat fashiste te quajtur Demokristjan. Zgjedhin Komitetin Qendror me elementat e siper permendur si Monsinjor Gjini, Monsinjor Volaj, Dom Nikoll Deda, Pader Mati Prendushi etj si dhe civilat Zef Haxhija me shoke. Ne vendimet e Komitetit Qendror kane specifikuar formimin e Komiteteve e N/ Komiteteve te kësaj organizate nder famullia te ndryshme nder krahina. Lidhjen me t’arratisur brenda dhe jasht shtetit si dhe me ç’do organizate teroriste brenda Shtetit. Lidhjen me imperjalistat e huaj dhe me ç’do armik te vendit t’one. Kordinimin e luftes kunder Pushtetit me ç’do kundërshtar te Pushtetit. Pregatitjen e nje kryengritje imediate t’armatosur per kunder Pushtetit.
Te gjith keto vendime te pandehurit bashk me shoket e tyre, kane vene ne zbatim duke u lidhur me t’arratisurit, duke derguar memorandume imperjalistave te huaj. Formuan Komitetin e Perbashket t’organizates teroriste per Shkodren duke u perfaqsuar ne kete organizate teroriste per shkodran duke u perfaqsuar ne kete organizate nga Dom Nikoll Deda. Kane zhvilluar propagande te gjere per formimin e kryengritjes kunder Pushtetit (karakteristik) përpjekja e 9 Shtatorit 46. Nga te pandehurit Zef Haxhija ka qene antar i Komitetit Qendror te Demokristjanes. Ka tradhtuar besimin e popullit, si perfaqsues i popullit ne Kuvendin Popullor, duke u lidhur me organizatat teroriste fashiste e profashiste te cilat ishin per rrezimin me dhune te Pushtetit Popullor. Faje keto qe parashikonin prej nenit 2,3, pikes 1,2,4,6,7, 8 e 14 dhe nenit 4 te Ligjes Nr. 372 mbi fajet penale kundra Shtetit dhe Popullit.
Prokurori Ushtarak i Z.U.SH
Kapiten
Namik Qemali
Proces-Verbal
Prokurorija Ushtarake e Zonës Ushtarake të Shkodres, me akt-akuzën e sajë me Nr.2 datë 2/I/1948, i solli kësaj gjykate aktet hetimore të rjedhura kundra të pandehurve: Monsinjor Gjini, Dom Nikoll Deda, Pader Mati Prendushi, Dom Tome Laca, Zef Haxhija, Dom Ndoc Sahatçija, Pader Gjin karma, Pader Mhill Miri, Xhakoj, Zef Pllumbi dhe Dom Shelqeti, per fajin se: Kane punuar për ardhjen e fashizmit dhe për okupimin e vendit t’one nga imperializmi Italjan.Qysh para okupacionit kane qene agjenta politike dhe spiunazhi t’imperjalizmit Italjan. Gjat okupacionit kane punuar per fashistizimin e vendit. Kane punuar per te legalizuar okupacionin armik. Me ane te agjitacionit dhe te propogandes fashiste jane përpjekur te shuajn ndjesit patriotike dhe nacionale te popullit. Kane qene penges serioze e L.N.C.Kane punuar per eliminimin e kësaj lëvizje.Kane ndihmuar dhe kane bashkëpunuar me te gjith organizatat kriminale gjate okupacioneve.
Kane përkrahur dhe ndihmuar tere qeverit kuislinge te kohes okupacioneve si dhe politiken e tyre renegate.Kane praktikuar te gjitha mjetet e mundeshme dhe ç’do lloj metode per te shuar ose penguar deri ne fund rezistencen e popullit. Gjat okupacionit Gjerman jane bere agjenta te Gestapos duke denoncuar ne zyrat sekrete te saj militantet e L.N.C. Kane ndihmuar repartet dhe formacionet armike e bashibozuke kur shkonin nder krahina per te luftuar partizanet.Mbas Clirimit te Shqiperise te tmeruar nga Pushteti ne dore te popullit, hidhen me egërsi dhe ma me terbim kunder Popullit dhe Pushtetit. Me qellim qe te godasin Pushtetin ma me force i’a fillojne organizmit te tyre per brenda klerit katolik nen kryesin e Monsinjor Gjinit, Dom Nikoll Dedes, Pader Mati Prendushit, Monsinjor Volaj etj krere klerikale.Organizmin e tyre e fillojne duke transformuar gjithe klerin katolik ne nje organizate fashiste te quajtur Demo-kristjane. Zgjedhin Komitetin Qendror me elementat e siper përmendur si Monsinjor Gjini, Monsinjor Volaj, Dom Nikoll Deda, Pader Mati Prendushi etj ? Si dhe civilat Zef Haxhija me shoke.Ne vendimet e Komitetit Qendror, kane specifikuar formimin e Komiteteve e N.Komitete te kësaj organizate nder famullia te ndryshme nder krahina.
Lidhjen me t’arratisur brenda dhe jashte shtetit si dhe me ç’do organizate teroriste brenda shtetit. Lidhjen me imperialistet e huj dhe me ç’do armik te vendit t’one. Kordinimin e luftes kunder Pushtetit me ç’do kundërshtar te Pushtetit. Pergatitjen e nje kryengritje imediate t’armatosur per kunder Pushtetit. Te gjith keto vendime te pandehurit bashke me shiket e tyre i kane vene ne zbatim duke u lidhur me t’arratisurit, duke derguar memorandume impperjalistave te huaj. Formuan Komitetin e Perbashket t’organizates teroriste per Shkodren duke u perfaqsuar ne kete organizate nga Dom Nikoll Deda. Kane zhvilluar propogand te gjere per formimin e kryengritjes kunder Pushtetit (karakteristik përpjekja e 9 shtatorit 46’). Nga te pandehurit Zef Haxhija ka qene antar i Komitetit Qendror te Demo-kristjanes. Ka tradhtuar besimin e Popullit, si perfaqsues i popullit ne Kuvendin Popullor duke u lidhur me organizatat teroriste fashiste e profashiste te cilat ijshin per rrezimin me dhune te Pushtetit Popullor. Faje keto te parashikuara prej neneve 2,3 (pikat 1,2,4,6,7,8 e 14) dhe nenit 4 te Ligjit Nr.372 mbi fajet penale kundra Shtetit dhe Popullit. Keto akte mbasi u rregjistruan nen Nr.17 te Radhorit Themelor per dite gjyqi u caktua data 6 Janar 1948, diten e Marte, ora 10 para dreke, Shkoder, me 2/I/ 1948.
Diten dhe oren e siperme trupi gjykues u formua si vijon:
Kryetar Kapiten I.re Misto Bllaca
Antar N/Toger Anastas Koroveshi
Antar N/Toger Xhemal Bejtja
Duke qene gadi Prokurori Kapiten Namik Qemali dhe Sekretari i Gjykates Shaban Qamil Dautaj.
U suallen te pandehurit nga burgu:
U pyet identiteti i tyre dhe thane se quhen:
Monsinjor Frano Pjeter Gjini, i biri i Pjetrit dhe i Dranes, vjec 62, shqiptar i pa martuar, i pa denuar, i varfer, ka mbaruar Theollogjia, me profesion Ipeshkv, lindur ne Shkoder dhe banues ne Shkoder, i reshtuar me daten 15/XI/ 1946.
Dom Nikoll Zef Deda, i biri Zefit dhe i Ages, vjec 58, i pa martuar, i pa denuar, i varfer, ka mbaruar Theollogjin, famullitar, ka vellaun ne burg dhe nje vella t’ekzekutuar, lindur ne Shkoder dhe banues ne Hajmel, i reshtuar me daten 13/X/1946.
Pader Mati Prendushi, i biri i Koles dhe i Prendes, vjec 66, i pa martuar, i pa denuar, shqiptar i varfer, prift, ka mbaruar Theollogjine n’Austri, ne burg ka nipin e tij Paolin Prendushin, lindur dhe banues ne Shkoder, i reshtuar me daten 15 /XI/1946.
Dom Tom Laca, i biri Palokes dhe i Dranes, vjec 51, i pa martuar, i pa denuar, nga gjendja ekonomike te mesme, ka mbaruar Theollogjin ne Rome, me profesion prift, ne burg ka djalin e motres Zef Palin, nga Shkodra, i reshtuar me daten 14/X/1946.
Zef Kol Haxhija, i biri Koles dhe i Gjystes, vjec 58, i martuar me 8 femij, i varfer, ka mbaruar shkollen teknike tregtare, mandej ka vazhfue Gjimnazin Ushtarak Turqisht, nga Shkodra, i pa prekur nga reforma, ish deputet, i reshtuar me daten 20/XI/1948.
Dom Ndoc Sahatçija, i biri i Rrokut dhe i Nushes, vjec 41, i pa martuar, i pa denuar, i varfer, ka mbaruar Theollogjne, me profesion Ipeshkv, lindur ne Breg te Mates, i reshtuar me daten 26/6/ 1947.
Pader Gjon Karma, i biri Franos dhe i Diles, vjec 52, ka mbaruar Theollogjin ne Austri dhe Rome, i pa martuar, i padenuar, shqiptar, me profesion famullitar, lindur ne Gur i Zi, i reshtuar me daten 10/XI/1946- vdes 1975.
Dom Nikoll Shelqeti, i biri Hles dhe i Diles, vjec 55, i pa martuar, i pa denuar, i varfer, ka mbaruar Theologjin dhe fillosofin ne Austri, me profesjon prift e famullitar, lindur ne Shelqet, i reshtuar me daten 20/XII/46.
Pader Mhill Miraj, i biri Pjetrit dhe i Prendes, vjec 39, shqiptar i pa martuar, i padenuar, i varfer, ka mbaruar Theologjin ne Rome, ish profesor e zevendes famullitar, nga Shkodra, i reshtuar me daten 20/X/1946.
Zef Gjeto Pllumbi, i biri i Gjetos dhe i Lukes, vjec 22, i pa martuar, i pa denuar, lindur ne Boge te Koplikut dhe banues ne Mal te Rencit, me profesjon xhaku, ka krye te tretin kurs Theollogjik, ka t’ekzekutuar Mark Mirin e Zef Mirin, dhe t’arrestuar djalin e dajes, i varfer, i reshtuar me daten 15/X/1946.
U kandua akt-akuza e Prokuroris, përmbajtja e se ciles esht përshkruar ne parathanjen e këtij procesi.
Prokurori perseriti akt-akuzen.
U pyet i pandehuri Dom Ndoc Sahatcija dhe tha: Pjeserisht akuza esht e vertete dhe pjesërisht jo. Une ç’kam dijte dhe ç’kam ba i kam thenur ne proçes dhe jam dakort me te. Une kam mbaruar Theollogjin e Fillozofin qysh ne vjetin 1932 ne Shkoll te Jezuitve dhe profesor kemi pasur Valentinin, Andreinin, Pader Gjadrin, Petris, Bekali dhe Pader Faustin e te tjere, dhe ma te shumten kan qene te huaj dhe ndodheshin me mision per edukaten t’one me përgatit klerin katolik, sidomos neve xhakojve. Keta si Italjan punonin edhe ne kete drejtim ne favor t’Italis, dhe gjuhe ne shkolle kijshim Italishten. Ne shkolle kemi bere hartime krejt me fryme fashiste, si “La Nuova Italija”, dhe nje tjeter, mbasi kolegji yne konsideroheshin si nje shkolle Italjane.Tash me kujtohet se thema e dyt ka qene fluturimi i depidevos dhe tregonte heroizmin fashist.
Kolegji i jone merrte suvencjone nga Roma dhe nga Ipeshkvija dhe Vatikani dhe prej bamirsave. Italija e jepte kete ndihme per politiken e vet. Me pare kleri subvencionoheshin prej Austris, por kur u shkatrrua Austrija kleri u lidhe me Italine per t’a pas nje mbështetje ekonomike, dhe kleri donte me pase influencen Italjane, dhe ne kohe te Zogut filloj aktivitet ne favor te përgatitjes terenit per ardhjen e fashizmit. Nga Papa ka pas ardhe enciklika dhe fliste per komunizmin ateist dhe e quante si nje rrenim per familje dhe thoshte se ky ekziston ne Rusi dhe esht kundra Zotit, dhe pas mendimit t’em mbasi e kisha kendua edhe rivistat me dukeshe e vertete si sistem shoqëror nuk kish te drejte me e çue zanin por ishte jasht kompenteces por si fetar e ngjitem zanin mbas urdhrit te Papes. Neve kemi qene te influencuar prej enciklikes te Papes. Ne Rusi klasat e ulta e donin kete regjim dhe proven ma te madhe Rusija e ka dhene ne luften kundra fashizmit Italjan e Gjerman dhe propaganda qe behej kundra saje nuk ish e vertete.
Papa mundohesh te shuante komunizmin ne bote, por kondra fashizmit nuk ishte sa do qe ijshin dy sisteme shoqnore, por papa me fashizmin ishte lidhur dhe leftonte komunizmin, me gjithe qe Papa duhet t’ishte ne klasen e ulet. Kleri ka bere predikime ne kete drejtim dhe kleri rronte mire kurse populli vuante. Une jam bere prifte ne kohe te Zogut. Neve ne Lezhe pas Clirimit’ skemi be gje ne favor te ktij Pushtetit por kemi ndjekur rrugen t’one me luftue Pushtetin. Para ardhjes se fashizmit enciklika ka ardhur Ipeshkevis (delegatit apostolik), dhe ipeshk ka qene Monsinjor Bumçi dhe Monsinjor Gjini ka qene zevendes dhe Prendushi, dhe kjo u ka ardhe te gjitha ipeshkvijve mbasi u shtyn dhe u përkthye dhe u nda ne pjese. Kur eshte bere ngjarja e 9 shtatorit kam ndodhur ne Troshan dhe atje e morra vesht. Veprimtarin t’ime s’e konsideroj kurr tradhti.
Ju kenduan thenjet qe ka bere ne Seksjon dhe i vërtetoj.
U pyet i pandehuri Monsinjor Frano Gjini dhe tha: Akuza ka disa te tepërme por ka dhe disa qe i kena ba. S’e kam marre para esht e vertete, se kam punuar per fashizmin jo.Para çlirimit nuk kam punuar per pregatitjen e terenit per ardhjen e fashizmit. Universitetin e Theollogjis e kam mbaruar ne Shkoder. Sot 20 vjet dhe kam qene me sherbim ne Kurbin, Derven, Durres, Shene-premte, Perlat dhe qysh prej 1930 jam Ipeshkvi i Mirdites. Regjentit Delegatit Apostolik jam emeruar ne Nentor te vjetit 1945. Miqesi personale me Zogun nuk kam pase, por kam vatur dhe jam njohur per te ndihmuar popullin e Mirdites dhe me ka dhen 150.000 kuintal bereqet. Subvencjon nga Austrija kemi marr pastaj u shkeputem mbasi humbi luften dhe u lidhem e Italin. Per ardhjen e Italis nuk kam dijte gja as qe kam punuar.
Kur kam qene ne Orosh ne vjetin 1936 kan ardhe turista Gjerman dhe kur i kam pyetur ne se ishin nazista ato me thane se po dhe une kisha inat kundra tyre. Ardhjen e fashizmit e kam marre vesh me 5 prill 1939 por me pare nuk e dinja. Me daten 6 prill ne kish u kam thane se kush tradhton Atdheun tradhton vedin. Diten qe erdhi Italija isha ne Shkoder. Melonin e kam njohur gjith’ashtu dhe Rrokun dhe Jakomonin. Me Melonin jam njohur qysh ne vjetin 1920 ne Durres por nuk kam pas lidhje politike me te. Enciklika e Papes ka ardhe ne 1936 dhe Ipeshkev ka qene Thaçi. Une varesha nga delegati Apostolik Sinjor Donati dhe ma dergoj per t’a punuar ne mase Encikliken por une nuk urdhërova t’a punonin se atje nuk njihesh fare komunismi. Marksizmi nuk njeh gja tjeter pervec car shef e prek me dore zot e fe nuk njef. Ne luftojme ateizmin. Kur kam qene ne Tirane jam takuar me nji Minister Amerikan me te cilin isha njohur nga Mosinjor Thaçi dhe kjo ka ngja ne kohen e Zogut. Nuk asht e vertete qe te kem qene agjent i Zogut dhe i Jukes.
Une merrnja 10.000 lireta per vedi e 18.6000 per famullitar dhe i ndanja si mbas rendesis famullis.Keto pare m’i jepnin per te simpatizuar per te por i urreja. Klerik si Dom Lazer Shantoja, dhe Bernardin Palaj kan simpatizuar Italiane. Klerikal Italjane kan ardhe per seminare dhe dikush fliste per Italine e dikush jo por un s’dij me hollesi mbasi kam qene jasht Shkodres. Enciklika ne Mirdite nuk esht punuar. Organizata fetare ketu jane formuar rrethi Kathedrat, Dombocho, Antoniane, por keto u kthyen ne organizata politike. Si pergjegjes ka qene Monsinjor Thaçi dhe jate kohes fashizmit nuk kam dhene asnjë kontribut ne favor te tyre. Dhe popullit i kam treguar se s’jam i kënaqur dhe s’kam punuar per fashizmin as per Ball as per Legatitet. Nuk kam pasur lidhje me Mark Gjon Markun dhe as me njeri tjeter. Gjat okupacionit Italjan kemi bere mbledhje ne Arqipeshkvi dhe Thaci tha te benim telegram dhe e derguam dhe nji delegacion ne Tirane per t’i cfaqur urimet Luogotences dhe ne kete komision ishe dhe une. Kjo ka ngjare mbas 22 ditesh qe kish hyre Italija.
Ne Komisjon kan qene personat qe shenohen ne procesin hetimor. Kemi bere edhe mbledhje te tjera por vendime politike nuk kemi marre. Pader Fausti tha te dorëzohem Administraten shqiptareve te Seminarit dhe e muerri Pader Kerma. Kur kam qene ne Orosh kan ardhe ofivera Italjan por nuk u kam dhene informata por i kam mbajt per bujtje e per me ngrene dhe ata me kan folur mbi pasurit e Mirdites mbi tok e nentoke. Une shpirtërisht i urrenja Italin fashite. Italija me ka dhene dekoraten e urdhrit te Skenderbeut dhe kete u ja jepja atyre qe donte te bente per vehte, dhe kete radhe u dekorue dhe Thaci dhe Volaj. Kapitullimin e Italis nuk e pritem me keqardhje por ardhjen e Italis e Gjermanis e pritem keq. Kleri si mbas mendimit t’em s’ka punuar me Gjermanet. Pader Andoni bashkëpunonte me okupatore gjith’ashtu edhe Shestani e te tjere. Pader Andoni emeroi Thacin regjent se ai ja dha pëlqimin-dhe ne kete mbledhje kemi qen dhe neve Provinçialet dhe Delegati Apostolik, por une kam kundershtue. Me 6 gusht 44 kemi bere nje mbledhje ne Ipeshkvi por jo per pune politike.
Une s’kam qen i lidhur me Gjermanet as me Englezet. Nji Kolonel Inglez i varruem ne dore ka pas ardhe ne qeli dhe e kish prit prifti se une isha ne Lezhe dhe i kish thene per zbarkimin e Anglo-Amerikanve ne France por jo per ne Shqiperi. Kur u dogj shtepija e Gjon Marka Gjonit ika gjasht dit dhe pastaj u ktheva. Levizjen N.C per nxjerrjen e okupacionit jasht me pëlqeu por e dija se brenda kish edhe komunista dhe si doktrine e urreja komunizmin si atheist. Ne Orosh kam qëndruar deri ne dhjetor te 1945 kur athere u bera Regjent delegat apostolik. Thaci vdiq me 26/5/1946 dhe une athere isha Regjent delegat apostolik. Organizaten Demokristjane e kam ndier me ane te Radios, por une nuk kam be as kam bere mbledhje per demokristjanen mbasi une s’dij gja fare. Nuk kam krijuar Komitete e N/Komitete te Demokristjanes. Ne Rubik kam shkuar 3 here. Ne mbarim te Frorit 1946 dhe me 29 Maj 1946, dhe me 27 Gusht 1946, ka qene dhe Bernardin Palaj dhe Gurashi por bisedime politike nuk kemi bere. Zef Haxhin nuk e njohe. Ne lidhje me ceshtje politike kam biseduar me Gurashin tue e than une fjalen dhe i kam thene per disa fshatar e punëtor qe pse punojne diten e djele dhe ai me tha se jane fukara.
Per zbarkim te Anglo-Amerikanve kemi fol mbasi me ka pyetur por me Kriminela jo. Ballafaqim kam bere por s’jan te vërteta. Preng Lezajn e kam pas ne Famulli dhe mbas këtij kam pas Gjon Hotin. Ato qe thote Preng Lezaj nuk jane te vërteta dhe ky esht kundërshtar i yni. Mbledhje nuk kemi bere kundra Pushtetit. Ne 1946 kam kërkuar vet zendesimin t’em nga Vatikani se s’isha per kete pune se nuk me ka pranuar Pushteti, kete kerkes i’a kam paraqitur vetem Vatikanit dhe jo Anglo-Amerikanve. U kam shkruar famulltarve qe te mos përzihen ne politik. Ne Kallmet ka ardhur Dulo Rrjolli dhe kane qene famullitar dhe u kam thene te mos marrin pjese ne pune te Pushtetit pa lejen t’eme. Per Bashkimin Shqiptar s’kam dijeni. Nuk dij gje per Komitetet e Demokristijanes as per Komitetin e Perbashket. Une kam mallkuar nje katundar se kish zabtuar token e kishes. Prekn Lezaj ka qëndruar 15 dit dhe takim me t’arratisurit nuk kam pas.
Nuk kam punuar per kundra Pushtetit as kam përmend zbarkimin e Anglo-Amerkianve.Per votimet e 2 Dhjetorit kam thene atje ku esht populli e jam edhe une po vet nuk kam votuar. Ngjarjen e 9 Shtatorit nuk dij gje. I pandehuri Ndoc Sahatcija tha: Prenk Lezaj me ka thene se esht takuar me t’arratisur dhe kishin bere mbledhje ne Mal t’Oroshit. I pandehuri tha: une s’dij gja as kam marre pjes. Pader Kerma me ka thane a dom me qit xhakoj per vere dhe i kam thane mbaji aty. Frok Deden nga Fani e kam pasur sherbetor. Dom Markun nuk e kam cuar gje kundi. Ju kenduan thenjet qe ka bere ne Seksjon dhe i vërtetoj. Ju kenduan ballafaqimet dhe i mohoj. U pyet i pandehuri Dom Tom Laca dhe tha: Une s’jam përzier kurr me politik. Organizaten Demorkistjane se pari e kam ndier kur esht bere gjyqi. Fakulltetin e Theollogjis e kam mbaruar ne Rome. Me qeverin e Zogut s’kam pas bashkëpunim.Melonin e kam pare per se largut.
Un subvencion kam marre 20 a 22 napolona ne vjet dhe me pare kete subvencion e mirrnin nga Austrija dhe pastaj nga Italija. Une dij se Bernrdin Palaj dhe te tjere kan punuar per Italin. Une s’kam punuar per fashizmin dhe per gjermanet. Per klerin nuk dij gje. Une kur ka takuar rasti kam ndihmuar lëvizjen e N.C si Gac Mazin e te tjere. Shoqerit Antoniane e te tjera kan qene fetare per ndonji njeri prej ketyre ka punuar per pune politike por une vet jo. Une kam qene sekretar i Arqipeshvit dhe ne vitin 1945 kam shkuar ne famulli dhe kur ka rene Musolini jam ndodhe ne Katundin Trush dhe kur jam kthyer me kan thene se esht bere nje mbledhje n’Arqipeshkvi ku kishin marr pjese Thaci dhe disa civila.
Diten dhe oren e siperme trupi gjykues u formua si me pare duke qene gadi Prokurori Kapiten Namik Qemali dhe Sekretari Shaban Dautaj. U suellen te pandehurit nga burgu.
Prokurori beri pretencen me shkrim, dhe përfundimisht kërkoj qe te pandehurit te cilësohen fajtor si mbas nenit 2,3 pikes 1,2,7,8,14 te Ligjes Nr.372 dhe ne baze te nenit 4 po te kësaj Ligje kërkoj denimin e te pandehurve si vijon:
Per Monsinjor Frano Gjinin, Dom Nikoll Deden, Pader Mati Prendushin dhe Dom Tom Lacen me vdekje.
Per Pader Gjon Kermen me 20 vjet privim lirie e pune e detyruar.
Per dom Ndoc Sahatçin me 15 vjet privim lirie e pune te detyruar.
Per Pader Mhill Miraj me 10 vjet privim lirie e pune e detyruar.
Per te pandehurin Zef Haxhin dhe Dom Nikoll Shelqetin me nga 5 vjet privim lirie e pune te detyruar.
Per te pandehurin Zef Pllumbin me 3 vjet privim lirie e pune te detyruar.
U pyeten te pandehurit per here te fundit me radhe:
I pandehuri Pader Mhill Miraj tha: Une e kam thene ne proces. Vendimit i rrij, por kam ndihmuar partizanet Jugosllav e Shqiptare dhe per shum raste te tjera kam dhene ndihma njersve te Levizjes N.C tjeter nuk kam per te thene.
I pandehuri Dom Nikoll Shelqeti tha: Para perendis e robit nuk jam per nje denim te tille se s’kam ba gja, por përkundrazi njerëzve te Levizjes N.C i kam udhëheq e ndihmue dhe kam predikue ne favor te qeverise.
I pandehuri Zef Pllumbi tha: Njato shkrime qe kam ba por jo per propagande dhe nuk kam sjelle dem as pushtetit dhe lyp meshire.
I pandehuri Zef Haxhija tha: Me vjen shume keq te pesoj nje te vogel denim per nje akuze te Demokristjanes qe une nuk kam qene, por vetem viktim e Gjergj Volajt, por nuk kam pase pjese, prandaj kërkoj pafajesin.
I pandehuri Dom Ndoc Sahatcija tha: Vendimi i drejte dhe i lehte se ndoshta eshte marre parasysh edhe sinqeriteti im para gjyqit, por shume partizan si Ndoz Mazi e Gjylbegu kane pase bazat tek mua, dhe mbas shlirimit kam inkurajuar punet vullnetare e parimet e sistemit te ti, megjithe se neve kemi bere edhe agjitacion te kundërt. Kam ofrue Oficerave te Levizjes strehim e ushqim e pritje, lutem meshire dhe lehtësim me qene e mundur.
I pandehuri Pader Gjon Kerma tha: Sikurse kam deftue edhe ne proces dhe para gjyqit nuk dij se kam ba veprim kundra Pushtetit. Kur me ka rene rasti per te folur per pushtet kam folur ne favor (kam predikuar per te). Nuk kam sabotuar reformat, por përkundrazi e kam keshillue popullin te shikoje punen e vet. Thesh gjyqi roft e qofte vendimit duhet me i ndenje.
I pandehuri Dom Tom Laca tha: Une sjma përzier kurre ne politike. Une jam teper i trembur qe te kem qene ne Demokristjane. Une se pari e kam ndier ate emer kur u be gjyqi. Une s’kam ba gja kundra Shtetit e Popullit. Kur me ka rene rasti kemi ndihmuar njerëzit e Levizjes N.C. Une skam ditur kurgja per Komitet se nuk kam pase as prirje dhe ky ndeshkim eshte i tepert lyp meshire.
I pandehuri Dom Nikoll Deda tha: Me duket mue ndeshkimi Prokurorit i rende se per vec mbledhjes rastësisht ne Pjeter Deda e Cin Serreqi tjeter s’kam ba, por sic thashe keto kane qene te rastit. Subvensionet i kam marre me titullin “Ndihme Kultit”. Pregatitja e terrenit per ardhjen e Italis nga une ose nga kleri nuk eshte e vertete as per fashitizimin e popullit. Une kam shkue tek Jakomoni e te tjere me lyp ndihma per ngritjen e Kishes. Nuk kam qene i lidhur me Gjermanine, por kam dhene buke edhe njerëzve te lëvizjes N.C por edhe gjermaneve per hospitalitet si shqiptar. Une nuk e konsideroj veten fajtor. Rroft Shqiperia. Me dashte Zotin megjitheshka dhe shoqin si vedin.
I pandehuri Pader Mati Prendushi tha: Une nuk kam pas dijeni per Partin Demokristjane.Sa per kundra pushtetit jam krejt i bindur se s’kam bere asgje, por per ndihma kam dhene njerëzve te Levizjes N.C dhe i kam strehue si Injac Ndojen e Cesk Kabashin i kam mbajte nje muej ne Kuvend, po te isha kundra nuk e caja kojen kurre. Nuk kam dhene asnjë direktive ose udhëzim kundra Pushtetit, po te dal nje jam gati. E ndiej veten te pafajshem Rofte Shqiperia e Shqiptaret. Dhe ne deksha une nuk prish pune. E dij se jam i pafajshem.
I pandehuri Monsinjor Frano Gjini tha: Deshmia e Preng Lezajit eshte fallco se nuk eshte e vertete. Nuk eshte e vertete edhe ajo e Pader Gurashit qe ti kem thene une me ba sabotime ne punëtori, por vetem i kam thene se pse punojne te Dielat qe eshte dite feste. Per Demokristjanen nuk dij gje per te as per program as qe kam qene pjesëtar i saj. Sa per ndihmen e luftes N.C eshte e vertete se nuk kam ndihmue se kam pase mbi krue Gjon Markagjonin. Mbas shlirimit kam strehue edhe ushqyer tre Batalione Ushtare te L.NC pervec ekipeve te ndryshme. Nuk kuptoj kerkesen e Prokurorit sikurse kam kene krejt organizator. Sa per Dom Sahatcin qe thote per mue ky thote kot. Katundarin e kam mallkuar ne baze te Statutit Kishtar se kishte marre token e Kishes, dhe kur eshte bere ligja nuk kam folur por i kam denoncuar te gjitha edhe ullinjt. Nuk kam sabotuar Pushtetin.
Ne emer te popullit Shqiptar
Kshilli Gjykates Ushtarake te Zones Ushtarake te Shkodres i formuar
Kryetar Kapiten I.re Misto Bllaca
Antar N/Toger Anastas Koroveshi
Antar N/Toger Xhemal Bejtja
Duke qene gadi Prokurori Kapiten Namik Qemali dhe Sekretari i Gjykates Shaban Qamil Dautaj.
Ne audjenc publike me date 8/Janar/ 1948, ka dhene kete:
Ne ceshtjen penale te rregjistruar nen NR. 17 te Radhorit Themelor per vjetin 1948, kundra:
1.Monsinjor Frano Pjeter Gjini, i biri i Pjetrit dhe i Dranes, vjec 62, shqiptar i pa martuar, i pa denuar, i varfer, ka mbaruar Theollogjia, me profesion Ipeshkv, lindur e banues ne Shkoder, i reshtuar me daten 15/XI/ 1946.
2.Dom Nikoll Zef Deda, i biri Zefit dhe i Ages, vjec 58, i pa martuar, i pa denuar, i varfer, ka mbaruar Theollogjin, famullitar, ka vellan ne burg dhe nje vella t’ekzekutuar, lindur ne Shkoder e banues ne Hajmel, i reshtuar me daten 13/X/1946.
3.Pader Mati Prendushi, i biri i Koles dhe i Prendes, vjec 66, i pa martuar, i pa denuar, shqiptar i varfer, prift, ka mbaruar Theollogjine n’Austri, ne burg ka nipin e tij Paolin Prendushin, lindur dhe banues ne Shkoder, i rreshtuar me daten 15 /XI/1946.
4.Dom Tom Laca, i biri Palokes dhe i Dranes, vjec 51, i pa martuar, i pa denuar, me gjendja ekonomike te mesme, ka mbaruar Theollogjin ne Rome, me profesion prift, ne burg ka djalin e motres Zef Palin, nga Shkodra, i reshtuar me daten 14/X/1946.
5.Zef Kol Haxhija, i biri Koles dhe i Gjystes, vjec 58, i martuar me 8 femij, i varfer, ka mbaruar shkollen teknike tregtare, mandej ka vazhdue Gjimnazin Ushtarak Turqisht, nga Shkodra, i pa prekur nga reforma, ish deputet, i reshtuar me daten 20/XI/1948.
6.Dom Ndoc Sahatçija, i biri i Rrokut dhe i Nushes, vjec 41, i pa martuar, i pa denuar, i varfer, ka mbaruar Theollogjne, me profesion Ipeshkv, lindur ne Breg te Mates, i reshtuar me daten 26/6/ 1947.
7.Pader Gjon Karma, i biri Franos dhe i Diles, vjec 52, ka mbaruar Theollogjin ne Austri dhe Rome, i pa martuar, i padenuar, shqiptar, me profesion famullitar, lindur ne Gur i Zi, i reshtuar me daten 10/XI/1946.
8.Dom Nikoll Shelqeti, i biri Hles dhe i Diles, vjec 55, i pa martuar, i pa denuar, i varfer, ka mbaruar Theologjin dhe fillosofin ne Austri, me profesjon prift e famullitar, lindur ne Shelqet, i reshtuar me daten 20/XII/46.
9.Pader Mhill Miraj, i biri Pjetrit dhe i Prendes, vjec 39, shqiptar i pa martuar, i padenuar, i varfer, ka mbaruar Theologjin ne Rome, ish profesor e zevendes famullitar, nga Shkodra, i reshtuar me daten 20/X/1946.
10.Zef Gjeto Pllumbi, i biri i Gjetos dhe i Lukes, vjec 22, i pa martuar, i pa denuar, lindur ne Boge te Koplikut dhe banues ne Mal te Rencit, me profesjon xhaku, ka krye te tretin kurs Theollogjik, ka t’ekzekutuar Mark Mirin e Zef Mirin, dhe t’arrestuar djalin e dajes, i varfer, i reshtuar me daten 15/X/1946.
T’akuzuar me akt-akuzen e Prokurorise Ushtarake me Nr.2, date 2/1/948 per fajin se:kane punuar per ardhjen e fashizmit dhe per okupimin e vendit t’onne nga imperializmi Italian. Qysh para okupacionit kane qene agjente politik dhe spiunazhi t’Imperializmit Italian. Gjat okupacionit kane punuar per fashistizimin e vendit. Kane punuar per te legalizuar okupacionin armik. Me ane te agjitacionit e propagandes fashiste jane përpjekur te shuajne ndjesitë patriotike dhe nacionale te popullit. Kane qene pengesa serioze te L.N.C dhe kane punuar per eliminimin e kësaj lëvizje. Kane ndihmuar dhe kane bashkëpunuar me gjithe organizatat kriminale gjat okupacioneve.
Kane përkrahur dhe ndihmuar tere Qeverit kuislinge te kohes okupacionit si dhe politiken e tyre renegate. Kane praktikuar te gjitha mjetet e mundshme dhe ç’do lloj metode per te shuar ose penguar deri ne fund rezistencen e popullit. Gjat okupacionit Gjerman jane bere agjenta te Gestapos duke denoncuar ne zyrat sekrete te saj militantet e L.N.C. Kane ndihmuar Repartet dhe formacionet armike e bashibuzuke kur shkonin nder krahina per te leftuar partizanet. Mbas shlirimit te Shqiperise te tmeruar nga Pushteti ne dore te popullit, hidhet me egërsi dhe me terbim kundra popullit dhe pushtetit. Me qellim qe te godasin Pushtetin ma me force ja fillojne organizimit te tyre permrenda klerit katolik nën kryesin e Monsinjor Gjinit. Dom Nikoll Dedes, Pader Mati Prendushit, Monsinjor Volaj e tjere krere klerikale.
Organizimin e tyre e fillojne duke e transformuar gjithe klerin katolik ne nje organizate fashiste te quajtur Demokristjane.Zgjedhin Komitetin Qendror me elementat e siperpermendur si Monsinjor Gjinin, Volaj, Dom Nikoll Deden, Pader Mati Prendushin e tjere si dhe civilat Zef Haxhin me shok. Me vendimet e Komitetit Qendror kane specifikuar formimin e Komiteteve dhe N/Komiteteve te kësaj Organizate nder famullia te ndryshme nder krahina. Lidhjen me t’arratisure brenda dhe jashte Shtetit si dhe me c’do organizate teroriste brenda Shtetit. Lidhjen me Imperialistat e huej dhe me c’do armik te vendit tone. Kordinimin e luftes kunder Pushtetit me c’do kundërshtar te pushtetit. Te gjitha keto vendime te pandehurit i kane vene ne zbatim duke u lidhur me t’arratisurit, duke derguar memorandume imperialisteve te huej.
Formuan Komitetin e Perbashket te Organizates terroriste per Shkodren, duke u perfaqesuar ne kete organizate nga Dom Nikoll Deda. Kane zhvilluar propagande te gjere per formimin e kryengritjes kunder Pushtetit (karakteristike) përpjekja e 9 shtatorit 946. Nga te pandehurit Zef Haxhia ka qene Antari Komitetit Qendror te Demokristjanes, ka trathetue besimin e popullit si perfaqesues ne Kuvendin Popullor duke u lidhur me organizatat teroriste fashiste e profesioniste te cilat ishin per rrezimin me dhune te Pushtetit Popullor. Faje keto qe parashikohen prej nenit 2 e 3 pikes 1, 2, 4, 6, 7, 8, 14 te Ligjit 372.
Ne procedimin e zhvilluar faqe te pandehurve.
Prokurori Ushtarak ka kërkuar qe te pandehurit te cilësohen fajtor si mbas neneve 2 e 3 pikes 1, 2, 7, 8, 14 te Lishit 372 dhe ne baze te nenit 4 po te kësaj ligje ka kërkuar denimin e te pandehurve si vijon: Per Monsinjor Frano Gjinin, Dom Nikoll Deden, Pader Mati Prendushin dhe Dom Tom Lacen me VDEKJE. Per Pader Gjon Kermen me 20 vjet privim lirie, pune te detyruar. Per Ndoc Sahatcin me 15 vjet privim lirie pune te detyruar.Per Pader Mehill Miraj me 10 vjet privim lirie e pune te detyruar.Per Zef Haxhin dhe Dom Nikoll Shelqetin me nga 5 vjet privim lirie e pune te detyruar. Per Zef Pllumin me 3 vjet privim lirie e pune te detyruar.
Mbasi ndegjoi fjalen e fundit te te pandehurve.
Gjykata mbasi shqyrtoji aktet dhe bisedoji ceshtjen konstaton se: Sikunder u provua gjat zhvillimit te gjyqit, kleriket katolik ne Shqiperi dhe sidomos keta te pandehurit kane qene gjithe armiq te popullit, te cilet e kane shtypur vazhdimisht ne c’do regjim, ne c’do kohe duke rojtur keta ne kurris te popullit me nje jetese plotrehatshme, ndersa populli vuante te zezat e ullirit dhe sidomos elementi katolik ne pjesen e Veriut te Shqiperise dhe vecanerisht Malesite. Te pandehurit klerike kane qene t’atille qe ne c’do kohe e c’do rregjim nxirrnin njerëzit e tyre adapt per te bashkëpunuar me t’a, ndersa pjesa tjeter punonte me popullin gjoja per pune fetare, por ne te vertete ata mashtronin popullin me veladonin e tyre duke e lene krejt ne prapambetje dhe injorance ne c’do sektor dhe per kete veper kaq te poshter jane pergjegjes direkt te pandehurit.
Kleri katolik qysh ne kohen e Turqise asht munduar t’a percaj popullin shqiptar dhe i ka hedhur ne lufte njeren fe me tjetren. Ne kohen e Austro-Hungarvet kane qene te lidhur ngusht me t’a, vegla te tyre, punonin per imperializmin Austro-Ungarez per te qëndruar ne vendin t’one jo si okupator qe ishin ne te vertete por si çliruesa, prej te cilvet subvencionoheshin mire. Mbas shkatërrimit t’ imperializmit Austro-Hungarez, kleri mbasi pa patron dhe per kete kishte nevoj te madhe, pse pa te nuk do te kisht subvencione. Per kete u lidhe me nje here me imperializmin Italjan pa vones nga ana tjeter axhent te tyre d.m.th klerik te ndryshem nga keta mbanin njekohsisht lidhje edhe me padron te tjere si me imperialistet Jugosllave, me regjimin e Zogut e te tjere qe benin subvencionoheshin edhe nga keta.
Kleri reaksionar ne Shqiperi, sidomos te pandehurit me nje here mbas lidhjes me imperialistet Italjan jane vene ne sherbim te tij. Ne Shqiperi qysh prej kohe ishin axhentat e Italis fashiste si Meloni, Jakomoni e te tjere me te cilet kleri mbante lidhje te vazhdueshme dhe merrte subvencionet, pervec lidhjeve qe kishte e mbante me Vatikanin. Monsinjor Volaj e Pader Rrok Gurashi, nga armet e gjetura, nga opinioni publik dhe nga krejt vazhda e tradhtis tyre qysh shume vjet ma pare, duke qene krye te tradhetis ne c’do kohe e ne c’do rregjim, ka qen si kryesor e shkaktar per c’do poshtërsi kleri katolik reaksionar, tradhtie dhe vepra keto qe kan damtuar rende interesat e popullit dhe te Pushtetit tija, si gjate luftes Nacional Clirimtare dhe mbas Clirimir, kur populli i esht vene punes per rindërtimin e Shqiperise se re per t’i siguruar vetes jete ma te mire, me te lumtur, dhe ma te begatshme. Si te tilla shume te damshme dhe te rrezikshme per popullin e Pushtetin konsiderohen faje penale te parashikuara nga nenet 2,3 pikes 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 14 dhe nene te nenit 4 po te kësaj ligje gjykata mbasi shikoj te kaluaren, t’ardhshmen dhe rezikshmerin qe i paraqesin shoqeris, me vota te perbashketa, njeserisht ne kundërshtim me kerkesen e Prokurorit vendosi denimin e tyre si vijon:
Per te pandehurit: Monsinjor Frano Gjini, Pader Mati Prendushi, dhe Dom Nikoll Deden nga Shkodra me Vdekje dhe me humbjen e te drejtave politike dhe civile pergjithmone, dhe me konfiskimin e pasuris tundshme dhe te patundshme.
Per te pandehurin: Dom Tom Lacen nga Shkodra me privim lirie e pune te detyruar per jete, dhe me humbjen e te drejtave politike dhe civile pergjithmone dhe me konfiskimin e pasuris tundeshme dhe te patundshme.
Per te pandehurit: Pader Gjon Kermen, dhe Dom Ndoc Saharcin me nga 15 vjet privim lirie e pune te detyruar, dhe me humbjen e te drejtave politike dhe civile per 5 vjet kohe, dhe me konfiskimin e pasurise tundshme dhe te pa tundshme.
Per te pandehurin: Pader Mhill Miraj me 7 vjet privim lirie e pune te detyruar, dhe me humbjen e te drejtave politike dhe civile per 5 vjet kohe, dhe me konfiskimin e pasuris tundshme dhe te patundshme.
Per te pandehurin Zef Haxhin nga Shkodra me 5 vjet privim lirie e pune te detyruar.
Per te pandehurit: Dom Nikoll Shelqeti dhe Zef Gjeto Pllumbi nga 3 vjet privim lirie e pune te detyruar. Te denumve u ngarkohen 162 lek shpenzime gjyqi. Ky vendim i referohet Gjykates Nalt Ushtarake per aprovim per sa u perket te denumve me vdekje, kurse per te tjeret mundet te behet ankim po ne Gjykaten e Nalt Ushtarake brenda tet ditve nga data 8/I/1948, qe u shpall vendim. Shkoder, me 8/I/1948. /Nga Leonora LAÇI, kujto.al/
